انتشار کتاب فرهنگ واژگان قرآن کریم
کتاب فرهنگ واژگان قرآن کریم تألیف دکتر حسین مهتدی از سوی انتشارات دانشگاه خلیج فارس با همکاری مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری (isc) منتشر شد.
این اثر نه آنچنان حجیم است که مطالعه آن برای همگان میسر نباشد و نه چنان مختصر که برای مبتدیان نوشته شده باشد و آن‌گونه که مولف کتاب گفته است، در این اثر سعی شده است تا برای کسانی که توانایی و فرصت مراجعه به کتب لغت و تفاسیر حجیم را ندارند، ترجمه‌ای روان از لغات مشکل قرآن، همراه با شرح و تفسیری موجز ولی گویا فراهم شود. این کتاب می‌تواند برای دانشجویان رشته زبان و ادبیات عربی، زبان و ادبیات فارسی، رشته‌های الهیات و تمام علاقه‌مندان به علوم قرآنی مفید باشد.
کتاب «فرهنگ واژگان قرآن کریم»، اثری است که در زمره فرهنگ لغات قرآن کریم قرار می‌گیرد و حاصل تلاش چندساله نگارنده آن است. این اثر با رجوع به منابع مهم تفسیری شیعی و سنی و کتاب‌های اعراب و معناشناسی قرآن و همچنین ترجمه‌های رایج و نظر‌خواهی از اساتید مختلف، تهیه شده است.
این کتاب بر اساس ترتیب سوره‌های قرآن کریم تنظیم شده است، در هر سوره کلمه‌هایی که معانی آنها مشکل به نظر رسیده است انتخاب شده و معنای آن همراه با تفسیری کوتاه نوشته شده است. از جمله ویژگی‌های کتاب آن است که در صورت لزوم به ریشه لغت و برخی نکات صرفی و نحوی اشاره شده است؛ همچنین در برخی موارد که اعراب کلمه‌ای که در ترجمه آیه تأثیرگذار باشد به آن اشاره شده است؛ مانند اینکه در ذیل کلمه «الضَّالِّینَ» در سوره فاتحه با توجه به اعراب کلمه «غَیْرِ» به ترجمه صحیح آیه اشاره شده است «الضَّالِّینَ»: گمراهان، «منحرفان نصاری و کسانی که مانند آنها در گمراهی هستند» (مجمع‌البیان، ج 1، ص 109)، نصاری مصداق بارز ضالین است نه منحصر به آن، در عبارت «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ» کلمه «غیر» یا بدل از ضمیر «هم» یا «الّذین» یا صفت برای «الّذین» است و ترجمه صحیح آیه چنین است: راه آنان که نعمتشان داده‌ای که آنها نه کسانی‌اند که مورد خشم قرار گرفته‌اند و نه گمراهند؛ بنابراین گروه «أنعمت علیهم» نه مغضوبند و نه ضالین. نه اینکه ما مشمول گروه اولی بشویم ولی مشمول دومی و سومی نشویم؛ بلکه منظور این است که ما مشمولِ گروه «أنعمت علیهم» شویم، همان گروهی که ویژگی‌های گروه دوم و سوم در آنها راه ندارد
یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب پیشروی ترجمه دقیق لغات به زبان فارسی است و مواردی که در این زمینه از نگاه مترجمان دیگر مورد غفلت واقع شده، در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است؛ مانند اللّـهِ: خدا، ایزد، یزدان... آنچنان که مولف گفته، باید توجه داشت که خداوند یا خداوندگار معادل «مالک» است.
از سوی دیگر ترجمه کلمات بر مبنای موقعیت آنها در آیه و سیاق جمله، به‌منظور فهم آیه موردنظر روش دیگر مولف برای ارائه بهتر مطالب بوده است؛ مانند «الفتنة: شرک به خدا و رسول» (بقره: 191)، «فتنته: عذاب یا خواری یا امتحان او» (مائده: 41)، «فتنة: آزمایش» (تغابن: 15)؛ همچنین به ریشه کلمات و یا مفرد و جمع آنها اشاره شده است.
نویسنده تلاش کرده است تا حد امکان، مفردات جمله به‌صورت تک‌تک، ذکر و معنا می‌شوند؛ ولی در جاهایی که مفردات به‌تنهایی گویا نباشند ترکیب آورده شده است؛ مانند «سُکِّرَت اَبصارُنا: چشمان ما بسته شده است، ما چشم‌بندی شده‌ایم» (حجر: 15)، «أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ: [مِهر] گوساله در دل‌هایشان رسوخ داده شد» (بقره: 93).
حروف متصل به افعال و اسم‌ها، همراه فعل یا اسم ذکر می‌شوند؛ مانند حروف نفی متصل به افعال؛ مانند «لا یُـخَفَّفُ: تخفیف داده نمی‌شود، سبک نمی‌گردد» (بقره: 86)؛ همچنین ضمایر متصل به اسم‌ها و افعال؛ مانند «أیْدِیهِمْ: دستانشان» (بقره: 95)، این موضوع در مورد حروف جر با دقت خاصی انجام شده است؛ مانند «وَهُوَ یُجِیرُ وَلَا یُجَارُ عَلَیْهِ» (مؤمنون: 88) سعی شده است که حرف جر (علیه) به‌دقت ترجمه شود: «او پناه می‌دهد و برخلاف [خواست] او [به کسی] پناه داده نشود. مقصود این است که برخلافِ خواست او، کسی نمی‌تواند دیگری را از عذاب پناه دهد» درحالی‌که بسیاری از مترجمان در این زمینه دچار لغزش شده‌اند برای نمونه به ترجمه استاد فولادوند اشاره می‌شود: «او پناه می‌دهد و در پناه کسى نمیرود».
همچنین در این کتاب، افعال با توجه به فاعل آن ترجمه شده‌اند؛ یعنی ممکن است فاعل جمع باشد؛ ولی فعل مفرد آمده باشد که در این حالت به‌صورت جمع ترجمه می‌شود؛ مانند «مَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ: پراکنده نشدند کسانی که...» (بینه: 4).
در این کتاب لغاتی که مفرد، مثنی و جمع آن یکسان است با توجه به موقعیت آن در آیه ترجمه شده است؛ مانند الْفُلْکِ: کشتی‌ها، در اینجا به قرینه (الّتی تجری) در آیه معنای جمع دارد، «الْفُلْکِ» مفرد و جمع، مذکر و مؤنث آن یکسان است (بقره: 164) همچنین ترکیباتی مانند «فَلْیُمْلِلْ» همراه با حروف آن آمده و حروفش نیز ترجمه شده است: «فَلْیُمْلِلْ: پس باید املاء کند، پس باید بنویسد» (بقره: 282).
در صورت لزوم و برای افاده بهتر معنا و روانی ترجمه، در کنار معنای تحتاللفظی کلمات با مراجعه به تفاسیر و کتب لغت معنای مراد آن نیز ذکر شده است؛ مانند « مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ: آنچه دستانشان مالک شده است، آنچه مالک شده‌اند، منظور غلامان، کنیزان و بردگان است» (نور: 31)، «الْفَتْحُ: پیروزی، منظور فتح مکه است» (نصر: 1).
علاوه بر این، هر جا که کلمات از نظر معنا نزدیک به هم بوده‌اند به تفاوت معنایی آنها اشاره شده است؛ مانند «مُرِیبٍ» شک و تردید، «مریب از ریشه «ریب» است و «ریب» همانند شک نیست که از تساوی میان دو طرف انکار و یقین حکایت کند بلکه آن شک همراه با تهمت است» (هود: 62).
برای جلوگیری از تکرار معنی لغات هم‌ریشه، به نخستین لغت هم‌ریشه ارجاع داده می‌شوند، مگر اینکه نکته خاصی وجود داشته باشد؛ و برای این امر از علامت اختصاری (ر.ک:) استفاده شده است و در مواردی دیگر، با مراجعه به تفاسیر مهم شرحی کوتاه در ذیل کلمات آمده است. تمام تفاسیری که در این کتاب از آنها استفاده شده است در پایان شرح هر کلمه به آن اشاره شده است.
در پایان کتاب نیز فهرست الفبایی کلمات آورده شده است و در مقابل هر کلمه دو عدد نوشته شده است؛ برای مثال کلمه «الصمد»: 112:2 یعنی این کلمه در سوره 112 و آیه 2 جای دارد.
انتشارات دانشگاه خلیج فارس با همکاری مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علم و فناوری، کتاب «فرهنگ واژگان قرآن کریم بر اساس ترتیب سوره‌ها» نوشته حسین مهتدی را در 935 صفحه، با قیمت 80 هزار تومان و با تیراژ 1000 نسخه در سال 1398 منتشر کرده است.
