سی مقاله دربارۀ واژه شناسی و دستور

                      

علاءالدین طباطبایی (زادۀ 13 اسفند 1336 در کرمان) زبان‌شناسی و مترجم ایرانی و دانشیار گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عضو پیوستۀ این فرهنگستان است.

تخصص او حوزۀ صرف و واژگان است. وی دورۀ کارشناسی زبان انگلیسی را در دانشگاه علامه طباطبایی، دورۀ کارشناسی ارشد و دکتری زبان‌شناسی را در دانشگاه تهران گذرانده است.

نگارنده این کتاب طی سال‌های 1379 تا 1394 برای نشریه‌ها و جشن‌نامه‌های مختلف 39 مقاله نوشته است که هفت مورد از آنها در کتاب «ترکیب در زبان فارسی» قبلا به چاپ رسیده و سی مقاله نیز در این کتاب آورده شده است. مقالات در سه بخش واژه‌سازی، دستور و مقالات دیگر گنجانده شده است که البته این تقسیم‌بندی تا حدودی دل‌بخواهی است و چه بسا مقاله‌ای از منظری در بخش اول جای گرفته و از دیدگاهی دیگر باید در بخش دوم یا سوم گنجانده می‌شده است. هر مقاله مستقل است و ترتیب مقاله‌ها در هر بخش بر حسب تاریخ انتشار آن است.

در ابتدای مقالۀ «بررسی فرایندهای واژه‌سازی عامیانه بر اساس فرهنگ اصطلاحات عامیانۀ خودرو» آمده است: «یکی از خصوصیات زبان توانایی شگفت‌انگیز آن در انطباق با نیازهای گویشوران است. انسان برای نامیدن اشیای نوپدید و بیان مفاهیم تازه به واژه‌های جدید احتیاج دارد و همه زبان‌ها این توان را دارند که در صورت نیاز واژه‌های تازه بسازند. ساختن واژه‌های جدید به دو روش انجام می‌پذیرد: ناخودآگاه و آگاهانه. واژه‌سازی ناخودآگاه را عامه مردم بر اساس شم زبانی خود به صرافت طبع و بی‌آنکه فرایندهای واژه‌سازی را آگاهانه آموخته باشند انجام می‌دهند. واژه‌هایی مانند سگ‌دست، گلگیر، چپقی از این جمله‌اند. بی‌تردید، بخش اعظم واژه‌های هر زبان از این طریق شناخته شده‌اند. واژه‌سازی آگاهانه را شخص یا نهاد معینی با وقوف به قواعد واژه‌سازی، انجام می‌دهد و حاصل آن معمولا واژه‌های عالمانه است. این نوع واژه‌سازی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و علاوه بر شاعران، اهل علم و فلسفه نیز به آن پرداخته‌اند. واژه‌هایی مانند دورنگار، بالگرد، بادرفت از طریق واژه‌سازی آگاهانه پدید آمده‌اند». (ص 55)

یکی از مقالات بخش دوم این کتاب، مقالۀ «فعل مرکب در زبان فارسی» است. این مقاله اینگونه آغاز شده است: «زبان فارسی برای اینکه مفهومی را در قالب فعل بیان کند عمدتا دو امکان در اختیار دارد: استفاده از فعل بسیط (مثل خوردن، دیدن، رفتن) و استفاده از فعل مرکب (مانند تماشا کردن، رنج بردن، افسوس خوردن). فعل مرکب از مفاهیمی است که دستوردانان درباره آن اتفاق نظر ندارند و در دهه‌های اخیر محل بحث فراوان بوده است. ما در این مقاله کوشیده‌ایم معیارهایی به دست دهیم که فعل مرکب را از دیگر عبارت‌های فعلی متمایز سازد. بحث را با تعریف فعل مرکب آغاز می‌کنیم. فعل مرکب به افعالی اطلاق می‌شود که از دو واژه مستقل ترکیب یافته‌اند؛ واژه اول اسم یا صفت یا قید و واژه دوم فعل است، مانند اجراکردن، حدس زدن، پس گرفتن. جزء اول را همراه می‌نامیم و جز دوم را همکرد. وجه مشخص فعل‌های همکرد این است که معنی اصلی خود را از دست می‌دهند یا معنی‌شان کم‌رنگ می‌شود و عمدتا همچون عنصری صرفی که به ترکیب هویت فعلی می‌بخشد به کار می‌روند. برای مثال در فعل‌های اتوکردن و رنگ کردن و شانه کردن جزء فعلی از نظر معنی تهی است و نقش اصلی آن این است که به کل عبارت هویت فعلی می‌دهد». (ص 163)

در بخش سوم مقاله‌ای با عنوان «چه واژه‌ای فارسی است؟» آورده شده است که نویسنده در قسمتی از این مقاله نوشته است: «به گمان ما در فارسی تلقی کردن واژه‌ها نه باید چنان سخت گرفت که از غنای واژگانی این زبان آشکارا کاسته شود و نه باید چنان سهل گرفت که چهرۀ زبان فارسی به کلی تغییر یابد. با توجه به این مهم، پیشنهاد می‌شود که در فارسی تلقی کردن واژه‌ها ملاک‌های زیر در نظر گرفته شود: همۀ واژه‌هایی که فارسی از زبان‌های ایرانی و هندی و عربی و ترکی و مغولی اخذ کرده است و اکنون در نزد عموم مردم تداول دارند، فارسی محسوب شوند. دلیل فارسی دانستن چنین واژه‌هایی این است که فارسی چند یا چندین قرن است که وام‌گیری از این زبان‌ها را متوقف کرده است و از این رو بیم آن نیست که از این زبان‌ها واژه‌های جدیدی همراه با مشتق‌ها و ترکیبات آنها به فارسی وارد شود .... ».

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: دربارۀ واژه‌سازی

ترکیب از دیدگاه نظریۀ نحوی ایکس تیره

 

صفت فاعلی مرکب مرخم

اسم و صفت مرکب بی‌هسته (برون‌مرکز(

حذف همکرد در واژه‌های مرکب فعلی

ضرورت واژه‌سازی علمی و کاربرد آن در رسانه‌ها

بررسی فرایندهای واژه‌سازی عامیانه

اشتقاق

تغییر مقوله در زبان فارسی

ترکیب

تصریف

صرف زبان فارسی

گرده‌برداری در واژه‌سازی

حذف نشانۀ اضافه در واژه‌سازی

نوآوری واژگانی در فارسی معاصر

بخش دوم: دربارۀ دستور

اسم و صفت در زبان فارسی

فعل بسیط و مرکب در زبان فارسی

در دشواری‌های رایانه‌ای زبان فارسی

فعل مرکب در زبان فارسی

اتباع

تمیز

ملاک‌های صوری برای تشخیص صفت در زبان فارسی

شخص

شمار

اضافۀ اسمی و اضافۀ وصفی

بررسی چند اصطلاح دستوری زبان فارسی

بخش سوم: مقالات دیگر

پاسخ به «نقدی بر ترجمۀ کتاب زبان»

چه واژه‌ای فارسی است؟

فرایندهای واژه‌سازی زبان فارسی و استقلال صرف و نحو

مقایسۀ رده‌شناختی اسم مرکب در فارسی و انگلیسی

وجه نام‌گذاری در زبان فارسی

طباطبایی، علاءالدین، واژه‌سازی و دستور (مجموعه مقالات)، تهران، کتاب بهار، 272 صفحه، شمارگان: 300 نسخه، قطع: وزیری، بها: 210000 ریال، 1394.