ص‍ورخ‍ی‍ال‌ در ن‍ظری‍ه‌ ج‍رج‍ان‍ی‌

موضوع اصلی این کتاب نظریۀ صور خیال شعری است که جرجانی آن را پرورانده است.

نویسنده می‌کوشد نشان دهد که در کار او مفهومی بسیار روشن از ماهیت، کارکرد و صورت‌های گوناگون صور خیال وجود دارد. کار او شامل سخنانی مستقل در باب گروهی از عناصر سبکی مربوط به حوزه‌های مجزا نیست، برعکس کل تحلیل او تحلیلی کاملاً درهم بافته است که عمیقاً به شیوۀ بیان شعری توجه دارد که دارای ساختار درونی متمایز به عنوان فرآیندی نمادین و روشنگر است. این فرآیند می‌تواند صورت‌های گوناگونی به خود بگیرد که در تخیل شاعر رخ می‌دهد. ولی همۀ آنها از همان عمل کشف شباهت‌های میان پدیده‌های جهان سرچشمه می‌گیرند. چنین شباهت‌هایی یا عینی‌اند و واقعاً روابط موجودند یا تا حد زیادی یا کاملا شباهت‌هایی ذهنی با دنیای تجربه‌ای‌اند که شاعر بخشی از آن است.

افزون بر این هدف نویسنده در این است که نشان دهد جرجانی تصویرپردازی را فعالیتی ذهنی نمی‌انگارد. او دو نظام پژوهش را در یک رویکرد جامع ادغام می‌کند، چنان‌که تحلیل اندیشه / محتوای صور خیال هماهنگ با تحلیل تجلی بیانی صور خیال، تحت همان شرایطی انجام می‌گیرد که بر تمام جنبه‌های صورت‌بندی زبانی حاکم است؛ از این‌رو صور خیال بخشی از نظریۀ بنیادین او در مورد ساختار نحوی ساخت شعری محسوب می‌شود که مبنای روان‌شناختی دارد. در این چارچوب عناصر عمدۀ صور خیال شعری همان‌گونه که جرجانی طرح کرده، بررسی می‌شود و نشان داده می‌شود این عناصر اطلاق لفظ «نظریه» به تحلیل او را توجیه می‌کنند. همچنین نشان داده خواهد شد که او مفهوم کاملا مشخصی از صور خیال به مثابۀ فرآیند و نه عنصری ایستا داشته است. این فرایند از شیوۀ ادراک شعری نشئت می‌گیرد که متمایزترین ویژگی شاعر است. جهان تجربه در تخیل شاعر با انواع گوناگون شباهت‌ها مرتبط است و این فقط امتیاز اوست که قادر است در لحظۀ اوج تحقق حسی اسرار وجود، این شباهت‌ها را کشف کند و آنها را به صورت بیان زبانی انتقال دهد. این لحظۀ اوج آگاهی، کل شخصیت را به کنش وا می‌دارد و به این ترتیب، سطوح ناخودآگاه تجربه در تصویری خودجوش و هم‌زمان با واقعیت‌های آگاهانه در تصویری هماهنگ درون بافتی گسترده‌تر که خود شعر است بازتاب می‌یابد. تجلی زبانی صورت خیالی بازتابی است از آگاهی کامل از شباهت‌ها و به این تعبیر صورت زبانی ناگزیر و به صورتی اندام‌وار به عنوان بخشی از کل که تصویر تحقق‌یافته به صورت زبانی است، تصور می‌شود. ساختار نحوی، دستوری و معنایی تصویر، با کل جزئیاتش، تجسم نزدیک‌ترین سایه‌های معنایی‌اند که ساختار تخیلی تصویر به مثابۀ عمل کشف را شکل می‌دهند. هیچ عنصری از اختار بیرونی زائد نیست و به این ترتیب تصویر تنها وسیله‌ای است که واقعاً بیانگر فرایند اصیل ادراک است. به این تعبیر، تعبیر ادبی نمی‌تواند جانشین مناسبی برای صور خیال باشد و در نتیجه گفتن اینکه «با تصویرپردازی فکر می‌کنیم» موجه است. سرانجام اینکه نشان داده می‌شود جرجانی مرحلۀ سومی از بیان را «در تصویرپردازی» در نظر گرفته است؛ یعنی تعامل بین تصویر و دریافت‌کننده. در اینجا تصویر در نهایت در ارتباط با نقش یا روح از طریق بازنمایی نهایی عناصر قبلا متضاد ـ اما اکنون یکپارچه ـ برای یک تخیل هوشمند و جستجوگر «تحقق» می‌یابد.

در فصل دوم کتاب آمده است: «ویژگی صور خیال در مقام آشکارکنندۀ قرابت‌ها بخش لاینفک کارکرد آن در آفرینش شعری است. تشخیص شباهت در چیزهای نامتشابه به خودی خود فرایند بنیادین در تعیین قدرت بیانی صورت خیال و ساختار معناست که آن صورت انتقال می‌دهد. مک‌لیش از جمله دیگر نویسندگان مدرن، به این جنبه از تصویر بر اساس عواطفی می‌پردازد که بر هم می‌آشوبد تا یک لحظه از قیاس عام را درک شود و این درک را به معنای آن تصویر ارتباط می‌دهد».‌

فهرست مطالب کتاب:

فصل 1: نظریۀ جرجانی در باب ساخت (نظم)

فصل 2: ماهیت و کارکرد صور خیال شعری

فصل 3: ماهیت وجه شبه

فصل 4: روابط بین دو جزء 1 و صور خیال

فصل 5: نظریه استعاره

فصل 6: رویکرد زبان‌شناختی به صور خیال

فصل 7: رویکرد روان‌شناختی به صور خیال

فصل 8: رابطۀ جرجانی با پیشینیانش با اشاره‌ای خاص به آثار ارسطو

کمال ابوادیب، صور خیال در نظریۀ جرجانی، ترجمه: فرزان سجودی، فرهاد ساسانی، تهران، علم، 496 صفحه، شمارگان: 550 نسخه، قیمت: 325000 ریال، 1394.