انگیزه علامه طباطبائی از نگارش تفسیر المیزان

علامه طباطبائی احساس خطر می کرد که مبادا اولا همه دستاورد‌های علوم طبیعی و انسانی غرب پذیرفته شود و ثانیا سعی شود تا از متن قرآن برای تأیید آن‌ها شاهد آورده شود و لذا ایشان با الهام از روش اهل‌بیت (ع) به نگارش تفسیر المیزان پرداختند.

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح یزدی، رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در همایش بین‌المللی اندیشه‌های علامه طباطبائی در تفسیر المیزان با بیان این‌که سخن گفتن در باره تفسیر المیزان و مؤلف گرانقدرش مرحوم آیت‌الله سید محمد حسین طباطبائی تبریزی کار آسانی نیست، اظهار داشت: علی رغم این‌که امکان موفقیت علامه طباطبائی در زمینه‌های مختلف وجود داشت، اما ایشان تقریبا بیش از نیمی از عمر علمی خود در آن زمان را صرف نوشتن این تفسیر گرانقدر کردند.

آیت‌الله محمد تقی مصباح یزدی با اشاره به انگیزه علامه طباطبائی از نوشتن چنین تفسیری اظهار داشت: مروری بر مقدمه تفسیر المیزان، کمابیش انگیزه ایشان را از نوشتن این تفسیر مشخص می‌کند. علامه در مقدمه این تفسیر، به سیر تاریخی تفسیر و نحله‌های تفسیری از آغاز تا زمان معاصر اشاره کرده،  و نقاط ضعف وقوت آن‌ها را یادآوری می‌کند؛ اما آن‌چه نقطه ضعف مشترک سایر تفاسیر تلقی می‌شود این است که هر فرد یا گروهی در نوشتن تفسیر، بر مسائلی متمرکز بوده است که برایش اهمیت داشته است؛  مثلا معتزله و اشاعره آیاتی را بیشتر مورد توجه قرار می‌دادند که نتیجه دلخواه آنان را بیان کرده باشد و در واقع نوعی تفسیر به رأی در تفاسیر گذشته وجود داشته است، و آن‌چه نوشته شده، نه تفسیر بلکه تطبیق آیات قرآن بر نظر خود اشخاص است.

این استاد تفسیر قرآن کریم خاطر نشان کرد: مخصوصا این‌که اخیرا گرایش به علوم طبیعی و انسانی غربی نیز ترویج یافته بود، و حتی در بین علمای الازهر نیز که باید از کیان اسلام و قرآن دفاع کنند، تمایلاتی برای تفسیر به رأی و تطبیق آیات قرآن بر دستاوردهای علوم غربی بروز یافته بود؛ به گونه‌ای که حتی لوح و قلم و کرسی و مکاشفات را هم به نوعی بر اساس مادیات تفسیر می‌کردند.

وی افزود: این موج که در حال رواج یافتن بود و حتی ایران را هم بی‌نصیب نگذاشته بود،   سبب شد تا علامه طباطبائی احساس خطر کند که مبادا اولا همه دستاورد‌های علوم طبیعی و انسانی غرب پذیرفته شود، و ثانیا سعی شود تا از متن قرآن برای تأیید آن‌ها شاهد آورده شود، و لذا ایشان با الهام از روش اهل‌بیت (ع) به نگارش تفسیر المیزان پرداختند.

 

عضو خبرگان رهبری مهمترین ویژگی تفسیر المیزان را همان طوری که خود علامه هم گفته است، روش تفسیر قرآن به قرآن دانست و افزود: اما علی رغم این‌که بیش از نیم قرن از آغاز نگارش تفسیر المیزان می‌گذرد، هنوز هم کسانی که ایشان را ندیده و با تفکرات ایشان آشنا نیستند، در خصوص این روش ابهام‌ها و برداشت‌های مختلفی دارند.

وی با اشاره به برخی از برداشت‌های اشتباه از روش تفسیر قرآن به قرآن خاطر نشان کرد: عده‌ای گمان می‌کنند که راه فهم قرآن این است که هر آیه مبهمی توسط آیه دیگر تفسیر شود و اگر آیه دیگری آن را تفسیر نکند، فهم از آن آیه اعتبار ندارد. این عده بر همین اساس،   مناقشه می‌کنند که از آن‌جا که این امر در آیات زیادی از قرآن محقق نمی‌شود، امری ناشدنی است و در نتیجه این روش تفسیر کارآیی چندانی ندارد.

علامه مصباح یزدی ادامه داد: عده دیگری نیز با تسامح، در معنای شیوه تفسیر قرآن به قرآن توسعه داده و این طور عنوان می‌کنند که برداشت شخصی فرد از  یک آیه باید برای تفسیر آیه دیگر استفاده شود؛ که البته طبیعی است که این تفسیر و فهم حجیتی ندارد، چرا که اگر قرار است برداشت شخصی، حجیت داشته باشد، دیگر نیازی به تفسیر آن با آیه دیگر نیست.

وی با اشاره به مثال‌هایی به تبیین مراد علامه از روش تفسیر قرآن به قرآن پرداخت و افزود: به عنوان نمونه وقتی در سوره حمد خوانده می‌شود که « صراط الذین انعمت علیهم... . »، قرآن در آیه دیگری کسانی را که خدا به آن‌ها انعام داده است مشخص کرده و آن‌ها را انبیاء، صدیقین، شهدا و صالحین معرفی کرده است و این همان شیوه تفسیر قرآن به قرآن است.  این در حالی است که  حتی عده‌ای از بزرگان با دیدن پیشرفت‌های غرب در علوم طبیعی چنین برداشت می‌کردند که مراد از کسانی که نعمت داده شده اند کسانی هستند که نعمت‌های مادی بسیاری به آن‌ها داده شده و ما نیز باید از خدا بخواهیم ما را در صراط مستقیم قرار دهد تا چنین نعمت‌هایی نصیب ما هم بشود!

این شاگرد علامه طباطبائی خاطر نشان کرد: صاحب تفسیر المیزان هر گز ادعا نکرده است که همه آیات قرآن به وسیله آیات دیگر قرآن تفسیر می‌شود، و یا راه دیگری برای تفسیر قرآن وجود ندارد، بلکه مراد ایشان این است که تا زمانی که آیاتی وجود دارد که مفسر آیات دیگر باشد، سراغ روش دیگری نرویم.

 

 

وی در ادامه سخنانش با اشاره به این‌که گاه قضایای مطلق در سخنان افراد، دارای اطلاق واقعی نیست و باید با قرینه، متوجه آن شد، ادامه داد: به عنوان نمونه حضرت امام راحل (ره) موارد متعددی را در رأس امور دانسته اند؛ طبیعی است که چند مورد نمی‌توانند با هم در رأس امور باشند. لذا برای فهم منظور از یک سخن باید کلام را با قرائن همراه با آن دید. شیوه تفسییر قرآن به قرآن نیز تنها به معنای تفسیر یک آیه با آیه دیگر نیست بلکه باید قرائن نیز در نظر گرفته شود و البته همواره برای همه مردم و در همه زمان‌ها یک سری قرائن عقلی یا لبی وجود دارد که می‌تواند در فهم کلام مخاطب کمک کند و باید مقام بیان متکلم در نظر گرفته شود.

رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) قم ادامه داد: در قرآن کریم بار‌ها در خصوص نماز سخنانی بیان شده است، اما هیچ کجا بیان نشده که نماز باید چگونه و با چه شرایطی خوانده شود؛ اما آیا بر همین اساس می‌توان گفت که خواندن نماز هیچ شرط یا رکن به خصوصی ندارد، بلکه به معنای مطلق دعا کردن است؟! مسلما جواب منفی است، چرا که این آیات در مقام بیان تفصیل احکام نماز نیست و بیان تفصیل آن‌ها را خداوند بر عهده پیامبر (ص) گذاشته است.

وی با اشاره به این‌که اخیرا با انگیزه‌های مختلفی چنین انحرافاتی پیدا شده است، ادامه داد: این‌که گاه گفته می‌شود باید همه چیز را از قرآن فهمید، مخصوصا با توجه به این‌که برخی از روایات جعلی است و... سخنی غیر منطقی است، وگرنه این سؤال مطرح می‌شود که شیوه نماز خواندن را باید از کجای قرآن آموخت؟!

آیت‌الله مصباح با اشاره به خاطره‌ای اظهار داشت: چند ده سال پیش در گفت و گو با کسی که می‌خواست همه سئوال هایش را از قرآن جواب دهم، از وی پرسیدم، ابتدا من یک سئوال می‌‌پرسم و از قرآن جواب مرا بده. سئوال من این بود که آیا خوردن گوشت سگ حرام است؟ او هم گفت مسلما. در جواب به وی گفتم نه تنها حرام نیست بلکه با مراجعه به قرآن می‌فهمیم حلال است، چرا که قرآن گفته غذائی بر شما حرام نیست مگر خوک، خون، مردار و آنچه به نام بت‌ها قربانی می‌شود؛ و لذا می‌فهمیم که گوشت سگ حلال است!  لذا به وی گفتم اگر قرار باشد همه احکام به تفصیل در قرآن باشد، حرمت گوشت سگ نیز باید در قرآن آمده باشد!

وی با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم اظهار داشت: تلاوت قرآن یک مقام است و تبیین آن که بر عهده اهل ذکر است، مقامی دیگر و لذا پیامبر (ص) علاوه بر متن قرآن، به تبیین تعالیم و احکام نیز می‌پردازد. لذا پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله  در کنار سفارش خود به قرآن، تمسک به عترت و اهل‌بیت علیهم‌‌السلام را نیز بیان می‌کند؛ چرا که خداوند به وسیله قرآن، انگیزه نماز خواندن را در افراد ایجاد می‌کند؛ اما تفصیل و شیوه نماز خواندن را به وسیله رسول خدا (ص) تبیین می‌کند.

علامه مصباح یزدی در پایان خاطر نشان کرد: شیوه تفسیر قرآن به قرآن مربوط به فهم همان مطلبی است که آیه‌ای از قرآن در مقام بیان آن است، اما برای تفصیل و تبیین معارف و احکام باید به روایات پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و اهل‌بیت علیم‌السلام مراجعه کرد.

گفتنی است این سخنان، 22 آبان ماه در همایش بین‌المللی اندیشه‌های علامه طباطبائی در تفسیر المیزان ایراد شده ‌است که در تالار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در قم برگزار شد.